Entrevista a Xabier Santxotena

Eskulangile sorgindua
Mende erdiko lanari esker, gizartearen agote konplexua harrotasun bihurtzea
lortu du Xabier Santxotenak
JAURENA, Isabel
Kolore more iluneko lore sorta dago mahai gainean, aurrean, 70 urte inguruko gizon bat. Urte
luzez lanean aritu diren esku leunek landarearen petalo bakoitza samurki aztertzen dute, zati
ederrena barneko hutsunea dela azpimarratuz. Gizonaren mugimendu eztiak eta hitz-jarioak
edonor sorgintzeko modukoak dira. Esku horiek bada, badira sorginduak nolabait,
engainatzen dute, normalean, begiak arimaren isla diren moduan, eskuak, esperientziarenak,
egindako lanarenak dira. Baina gaurkoan desberdin da, bulegoan zortzi orduz diharduen
langile baten hatzamarrak dirudite, finak, aparteko zauri edo lan zantzurik gabeak, baina
errealitatetik urrun dago baieztapen hori. 50 urtez egurra maiz landu duen gizona da Xabier
Santxotena, eskulturak egiten ditu. Naturak ematen duen hori leuntzen du, eta aldi berean,
horrek ditu leuntzen bere eskuak. Atzean duen lorategian beste hainbeste landare baditu ere,
ez du begirada loretik urruntzen eta Oteizaren “huts” delakoa ekarri du gogora, aunitz desio
den zerbaiten gabezia.
Gizakiak arrazionalagoa edo sentimentalagoa izateko joera omen du, burmuineko eskuineko
edo ezkerreko hemisferioak pisu gehiago izanik eguneroko erabakiak hartzerakoan.
Santxotenaren burmuinean ordea, bi aldeek maila berdinean agintzen dute. Bere bizitza
profesional nahiz pertsonaleko bi erreferente direlarik zati horietako bakoitzaren jabe.
Ezkerrean, Jorge Oteiza euskal eskultorea, arrazionala, neurtua; eskuinean, Henry Moore
britainiarra, abstraktuaren aldekoa, organizista. Egunerokotasunean bi maisuak ditu gogoan,
eta bi-bien ezaugarriak jarraitzen ditu. Denboraren kudeaketan adibidez, metodikoa da,
ordutegiak maite ditu: astelehenetan, asteartetan eta asteazkenetan egurra lantzen du, ostegun
goizetan zeramika, arratsaldetan burdina eta ostiraletan berriz, zirriborroak egiten ditu. Ahal
duenean irakurtzeko tarteak ere topatzen dituela aitortu du gizonak: “Irakurtzeko espazio bat
behar duzu eta irakurketak berak gauzak iradokitzen dizkizu”. Lan egiteko momentuan ordea,
askeagoa da, ez da hain zorrotza, emozioek, naturarekiko duen maitasun eta loturak gidatzen
baitituzte bere eskuak. Organizista da.

  • Zer da organizismoa?
  • Organizista naturaren forma da, natura da maisua, hura da formak dituena. Sortzea
    eginda dago, imitazioa da. Jada, dena dago naturan. Oso alor berezia dut nik,
    naturarekin asko lan egiten dut. Han, parkean, badira eskultura batzuk, enborrak dira,
    garbitu ditudanak. Ez da enbor soil bat, naturaren sorkuntza bat da.
    Naturarekiko duen maitasuna eta honekiko lotura ukaezinak dira, Euskal Herrian dituen
    parke- eta tailer-museoa belardi eta zelaien erdi-erdian, ipuineko kokalekuetan baitaude.
    Bi-bietan loratu du bere gaitasuna Santxotenak. Teresa Lafragua emaztearekin batera, 1998an
    ireki zuen lehenbiziko museoa, Gorrienea. Nafarroan dago, Baztango Bozate auzoan.
    Santxotena familiaren etxea den heinean, agoteen egoitza tradizionala garbi ikusi daiteke
    bertan, denboran izoztuta gelditu den bizimodu baten isla da. Bost urte beranduago, 2003an,
    auzo berdinean Santxotena Museoa eraiki zuten. Natura eta eskultura uztartzen dira,
    artistaren obra desberdinek parke guztian zehar ibilbide bat osatzen dutelarik. 2010ean
    inauguratu zuten azken egoitza, Artziniegan kokatutako tailer-museoa hain zuzen ere.
    Santxotenaren hitzetan, bertan gertatzen da bere obren “genesia”, han hasi eta bukatzen dira
    artelanen eraikuntzak, prozesu guztia ikusteko aukera eskaintzen duten bisita gidatuak egiten
    dituzten tailerrean. Mundu mailan bizitako pandemiak gogor astindu zuen kultura, baina horri
    aurre egiten jakin zuen eskultoreak, bere erranetan, Lafraguaren ideia izan zen berrogeialdian
    “artea kalera ateratzea”, eta harro agertu da artista ekintza hori burutu izanaz: “Gu izan gara
    bakarrak”. Haurrak ziren xede taldea, eurentzat tailerrak argitaratzen zituzten Facebook
    bidez, kartoiarekin edo paperarekin eskultura txikiak egiten erakusten zieten. Hainbeste
    murgildu zen Santxotena lanean, ezen ikastaro horietan egindako eskulturetako bat eskala
    handiago batera eraman, altzairuan egin eta Bozatera eramateko zain dagoela. Nola edo hala,
    inspirazioa nonahi topatzen du artistak, beti ere lanean dabilela, argi utzi baitu ideiak ez direla
    tabernan etortzen.
    Baztanen ez zituzten agoteak maite, gizarteak guztiz baztertzen zituen, hain zuten gorroto
    auzo hura eta bertan bizi zirenak, Bozate bera izendatzeko esaera zahar bat ere asmatu zutela:
    Bozate, deabru guztien hortzen ate. Haraneko belardi, zuhaitz eta ibaien artean kokatutako
    museoak oihartzun handiko proiektuak diren arren, hasiera ez zen erraza izan, Bozateko auzo
    guztia bai museoaren eta baita parkearen kontra agertu baitzen, ez zituzten aspaldiko mamuak
    gogora ekarri nahi, nahikoa jasan zuten. Parkean pintadak izan zituela adierazi du
    baztandarrak. “Utzi auzoa bakean” bezalako esaldi bortitzek estaltzen zituzten kulturguneko
    paretak. Isilik gelditu da, ez du astakeriarik esan nahi, egokiak diren hitzak topatu nahi ditu.
    Baina, amorrua. Amorrua hauteman daiteke bere begietan. “Han, nahi duguna eta gehiago
    jasan dugu, baina fruitua eman du, eta fruitua eman izanaz harro nago, jendeak ikusi dezala,
    nortasuna izan dezala”. Auzotarren atseginekoa ez bazen ere, museoak eta parkeak agoteen
    ahotsa berreskuratu dute, urte luzez kendu zitzaien ahots hura.
  • Zein presentzia dute agoteek zure obretan?
  • Zentzu osoa. Agoteen mundua… hemen ezjakintasun ikaragarria badago. Ez da ezer
    ezagutzen. Agoteak sorgindutako arraza bezala ezagutzen dira, ijito bezala,
    gutxietsiak.
    Baztandarra da Xabier Santxotena, Bozatekoa, agotea. 1946. urtean jaio zen, arraza horrekiko
    diskriminazioa hain ageria ez zen garaian. Bere arbasoak ordea, bazterketa sozialaren biktima
    izan ziren, gainerako baztandarrekiko zituzten desberdintasun zibil eta erlijiosoak zirela
    medio. Lur eta etxeen jabe ziren herritarrek euren etxeetan haraneko armarria izateko
    eskubidea zuten, hortaz, baserririk xumeenean ere armarria topatu daiteke. Bozaten aldiz
    agoteak bizi ziren, arraza sorgindua bezala ezagututako kolektiboa, han ez dago armarririk,
    bertakoek ez baitzuten lur jabegorik. Elizan ere gainerako herritarrengandik bereizita egon
    behar zirela adierazi du Santxotenak: “Beheko txokoan sartuta”. Begiak ilundu zaizkio
    esaldia erratean, momentu batean hitzok iraganeko txoko ilun hartara eraman baliote bezala.
    Baina baztandarraren erranetan, “desberdintasun handiena eta krudelena hilerria zen. %95a
    bedeinkatuta eta %5a bedeinkatu gabe. %5ean aberrigabeak, suizidak, atzerritarrak, ijitoak,
    juduak, emagalduak eta agoteak ehorzten ziren”. Ziztu bizian zerrendatu ditu kolektibo
    baztertuak, ongi daki nor ziren, ongi daki zer erantzun, ongi daki nola erantzun, hamaika
    elkarrizketetan berdina errepikatu izanen baitu seguruenik. Urte luzez aritu da Santxotena
    bere herriaren defentsan eta munduak agoteei buruz duen ezjakintasunari astindu bat eman
    eta jakintasun bihurtu nahian. Berak ikasitako guzti hori besteei transmititzeko asmoz,
    2018an El orgullo de ser agote liburua argitaratu zuen, Josu Legarretarekin batera. Liburuan,
    agoteen historiaren 1.000 urte laburbiltzen dira.
    Mendeetako errepresio horrek ondorioak izan ditu haranean, baina Santxotenaren lanari
    esker, poliki-poliki lotsa harrotasun bihurtzen hasi da, jende gazteak bere jatorriaren berri
    izan nahi baitu. Estatu mailan ere eragina izan du nafarraren lanak, duela gutxi Madrilgo bi
    mutilek Txiki, el agote liburua bidali ziotela adierazi du gizonak ilusioz. Istorioa zein den
    kontatu nahian dabil, baina maskara eta barre artean galdu dira bere hitzak. Umore oneko
    gizona da.
  • Zergatik uste duzu konplexu sentimendua harrotasun bihurtu dela?
  • Behin eta berriro gai hori ateratzea da. 24 urte daramazkigu zabaltzen, zabaltzen eta
    zabaltzen. Nahi ala ez badago horri buruzko jakinmina.
    Agote izategatik harrotasuna eta aldarrikapen sentimendua aspalditik daude presente
    Santxotenaren bizitzan. Hainbeste maite duen natura ez bezala, sentimendu hori hilezkorra
    da, ideiak ez baitira desagertzen, transmititu baizik. Hala egin du baztandarrak, 14 urteko
    biloba, Bozate guztia baino agoteagoa dela adierazi du harrotasunez eta aspaldiko esaera bati
    men eginez: nolako egurra, halako ezpala. Samurki hitz egiten du bilobaz, maite duela nabari
    da, uneoro familia gogoan du nafarrak. Sustrai sendo horiei jarraituz, eskulturak egiteko
    naturaren formaz baliatzen da eta nahi gabe, lan hori poesia bihurtzen du. Baina bere bizitza
    ez da idilikoa, zenbait erronka izan ditu, hala ere, horiek ere poesia bihurtzea lortu du.
    Lehenbiziko poema iloba hil zitzaionean idatzi zuen, berriz ere familia gogoan. Gabon
    gauean izan zen istripua, hilketa-elizkizuna berriz, eguberri egunean. Autoa hartu, alde egin
    eta idazten hasi zen Santxotena. Gertatutakoa, sentitzen zen modua hitzekin irudikatzen hasi
    zela aitortu du gizonak, eta ausarta izan zela azpimarratu du tristura ezkutatu nahian:
    “Imajinatu zein ausardia izan nuen, poema mezan irakurri nuela”.
    1969an ezagutu zuten Jorge Oteiza eta Xabier Santxotenak elkar, baztandarraren El Portalón
    jatetxean. 1980az geroztik sukaldari lanetan ibili zen, inork ezer erakutsi gabe egindako
    eskultura lanak jatetxean erakusten zituen bitartean, bost zentzuak garatzeko abagunea zen
    hura. Oteiza izan zen nafarra eskultura eta poesian modu profesionalago batean murgiltzera
    animatu zuena. Hark lagundu zion aspalditik bere baitan zegoen eskulangile sena garatzen.
    Zuhaitz bat lurpetik irten baino lehen sustrai sendoak indartzen dihardu denbora luzez, hala
    egin zuen Santxotenak ere, bere jakinmina sendotu nahi zuen, berak erraten duen moduan,
    “ofizio” bat nahi zuen. Horrela, 1973an Arte eta Ofizio ikasketei ekin zien eta 1997an utzi
    zuen sukaldaritza. Sustraitzen Oteizak lagundu bazion ere, txikitatik bere baitan darama
    eskultura eta poesiaren sena, antzinatik eskulangintza landu duen familiatik baitator.
  • Nola hasi zinen eskulturarekin?
  • Nire arbaso guztiak zizelkariak, zurginak izan dira, beti landu izan dute egurra,
    barnean daramazun zerbait da. Txikitan, tailerrera jaisten zinenean, txirbilaren
    usaina… esentzia bat da, artistikoki etxean ikusi dut hori.
  • Zein prozesu jarraitzen dituzu eskultura bat egiterakoan?
  • Kontzeptu bat, ideia bat, istorio bat edo gai bat hiru dimentsiotan irudikatu nahi duzu
    lehenik. Ideiatik, hiru dimentsiotan irudikatzen da, zirriborro bat egiten duzu eta
    zirriborro horretatik aldaera desberdinak egiten dituzu. Bi, hiru, lau egiten dituzu eta
    gehien liluratzen zaituena aukeratzen duzu. Ondoren, nahi den neurrian handitzen
    duzu eta nahi duzun materialarekin.
    “Txirbilaren usaina” errepikatu die 74 urteko gizon ilezuriak tailerrean dituen bost bisitariei,
    emakume baten buru erraldoi baten inguruko azalpenak ematen dituen bitartean. Diskurtsoak
    errepikatzeko joera du, hitz egokiak erabiltzen ditu deskribapenak egiteko, inprobisazioa ez
    du adiskide. Zizel, mailu, zerra eta beste hamaika zurgin tresnez gainezka dago tailerra, baina
    inork gutxik egiten die jaramonik, gonbidatuak liluratuta baitaude, sorginduta, tailerreko
    giroan usaindu daitekeen txirbilaren lurrinak maskara zeharkatzen dien bitartean.
    Lehenbiziko euskara irakaslearena da tailerraren erdigunean kokatuta dagoen buru hori,
    aurpegia amaituta du, orain “ileapaintzaile lanetan” dabilela adierazi du eskultoreak barre
    artean. Historikoki, emakumeak bigarren planoan, itzalean egon direla azaldu du, baina
    Euskal Herria matriarkala den heinean –Mari jainkosak berebiziko garrantzia du- eurak direla
    agintzen dutenak. Hitzok erran bezain pronto, gelaren beste aldean, atzean, dagoen bere
    emazte Teresa Lafraguak maskara ongi jartzeko agindu dio. Hitz eta ekintzen arteko
    koordinazio horrek ia antzeztutakoa dirudi.
    Ikustaldiarekin jarraitu du baztandarrak, gelatxo batean sartu da, bisitatzaileek zintzo
    jarraitzen dioten bitartean. Bozgorailu handi bat du mahai gainean, apaletan berriz, diskoak.
    Tailerrean dagoenean musika oso altu entzuten duela aitortu du, horrek dio laguntzen, bere
    atmosfera sortzeak. Berrogeialdian haurrentzako tailerretan egindako eskultura txiki guztiak
    gordetzen ditu, baita beste ikastaroen obra guztiak ere, bere lanaren fruitu denak, hunkitua
    dago, pieza horietako bakoitzak oroitzapen bat baitu, momentu bat. Zuhaitz baten adina
    jakiteko enborra horizontalki moztu eta zenbat eraztun dituen kontatu behar omen da,
    enborrean gelditzen dira betirako arrastoak, jasandako sute, uholde eta izurrite guztienak.
    Santxotenaren kasuan, eskulturak eta poemak begiratzearekin nahiko da, ehundaka ditu.
    Horiek dira bere eraztunak, horiek dira bere bizitzaren fruitu, horiek dira bere arrastoa.
    Larunbata da, denbora gutxi barru eguzkia desagertuko da Artziniegako zeru urdinetik,
    iluntasuna, hutsunea jabetuko da herriko kale estuetaz. Bitartean, herri sarreran dagoen
    tailer-museoaren atarian, Xabier Santxotena dago, betaurrekoak eta maskara jantzita dituela.
    Astero legez, egurra, zeramika eta burdina landu ditu jada eta zirriborroak atzo egin zituen
    baztandarrak. Bisitariak joan dira, etxeratze-agindua hurbil baita. Kanpoko belardia begiratu
    du, oraingoan naturak du bera sorgindu; loreak, zuhaitzak eta agoteak gogora ekarri ditu.
    Harro da, harro da urteetako lanak fruituak eman izanaz, baina sustraiak sendotzen jarraitu
    nahi du, aunitz desio duen horren gabezia hornitu nahi du eta lorategirantz abiatu da
    naturaren sorkuntzak mirestera. Nork daki, beharbada inspirazioa topatuko du, lan-ordutegitik
    kanpo badago ere lanean jarraitzen baitu.

Leave a Comment